Chùa Bích Động là một trong những danh lam thắng cảnh nổi tiếng của tỉnh Ninh Bình và của cả nước, nơi đây được mệnh danh là “Nam thiên đệ nhị động” (có nghĩa là Động đẹp thứ nhì của trời Nam sau động Hương Tích – Hà Nội ngày nay). Chùa Bích Động thuộc địa phận thôn Đam Khê, xã Ninh Hải, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình, là một trong những nơi linh thiêng nhất mà khách hành hương luôn tìm về.
Đây là một di tích lịch sử văn hóa đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt và nằm trong Quần thể danh thắng Tràng An, được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới.
Về lịch sử hình thành theo sách “Đại Nam Nhất Thống Chí” đã ghi: Năm Chính Hòa thứ 15 (1695) có hai vị sư là Chí Kiên và Chí Thể đến khu vực Đam Khê, thấy phong cảnh kỳ thú, núi non trùng điệp, lại phát hiện ra nhiều hang động đẹp và đã có chùa, nên hai vị sư bèn vận động nhân dân trong vùng tôn tạo, mở mang thêm cảnh chùa… xây dựng lại thành 3 ngôi chùa: chùa Hạ, chùa Trung, và chùa Thượng để tu hành. Năm Đinh Hợi (1707), hai nhà sư Chí Kiên và Chí Thể đã đúc một quả chuông lớn, hiện còn treo ở động Tối. Hai năm sau, năm Kỷ Sửu (1709) vào tháng 8 âm lịch, hai nhà sư Chí Kiên và Chí Thể lại làm bia khắc minh văn chùa Bích Động viết bằng chữ Hán.
Vào cuối năm Giáp Ngọ, tức năm 1774, sau khi dẫn quân đi tuần hành ở biên giới trở về, chúa Trịnh Sâm và Tể tướng Nguyễn Nghiễm đã ghé thăm chùa. Chúa Trịnh Sâm đã đặt tên cho chùa là Bích Động, một dòng chữ nhỏ ở bên chữ Bích Động ghi “Nhật nam nguyên chủ đặc bút” chính là tên hiệu của chúa Trịnh Sâm.
Điều độc đáo là ở núi Bích Động có 3 ngôi chùa, lại có 3 động gồm 2 động khô và 1 động nước hình thành theo kiểu chữ “Tam” Hán tự. Dưới đất là Xuyên Thuỷ Động, lưng chừng núi là Bích Động ôm gọn lấy điện Mẫu và chùa Trung, bên trên chùa Trung là Động Tối.
Cầu đá dẫn vào cổng Tam quan chùa Bích Động, được ghép bằng những phiến đá xanh. Ở đây có con đường bên chân núi dài khoảng 55m lát gạch là con đường “Nhất chính đạo” để đi vào chùa Hạ. Khu vực chùa Hạ quay hướng Tây Bắc, toạ lạc dưới chân núi Bích Động trên nền cao hơn 2m so với sân gạch, được kè bằng đá phiến. Cũng giống như các ngôi chùa khác ở làng quê Việt Nam, kiến trúc chùa Hạ cũng theo kiểu chữ Đinh (Hán tự). Ở Thượng điện dựng toàn bằng cột đá liền một khối, mái chùa cong hình lưỡi đao lợp ngói âm dương. Hồi bên tay phải có gắn một tấm bia lớn làm từ thời Nguyễn ghi tên những người có công đức xây dựng và tu sửa chùa.
Từ chùa Hạ du khách bước lên 120 bậc đá ở bên trái lên lưng chừng dãy núi Ngũ Nhạc là chùa Trung. Đây là ngôi chùa rất độc đáo ít nơi có được, vách núi ở đây hõm vào như miệng rồng chứa hẳn một phần ngôi chùa bên trong, chỉ còn lại một phần mái trước chùa là lộ thiên. Phía trên mái chùa Trung có mười chữ Hán màu vàng, đọc theo thứ tự là: Già Lam Thần – Đại Hùng Bảo Điện – Nam Thiên Tổ.
Chùa có 3 gian thờ Phật, về mặt bài trí ở chùa Trung, Phật Tổ Như Lai có cửu long phù giá. Hai tượng ngồi phía ngoài là Văn Thù Sư Lợi Bồ Tát, bên trái là Phổ Hiền BồTát, trong chính cung là Thánh hiền…lễ Phật xong ở Thượng điện, bước lên 21 bậc đá là đến Động Tối. Động Tối có nhiều nhũ đá được thiên nhiên mài tạc qua hàng triệu năm tạo thành những ông tiên, rồng lượn, voi chầu, hổ phục chim đại bàng, kho tiền, kho thóc … Tất cả như một thế giới cổ tích bị hoá đá khiến quí khách phải ngỡ ngàng trước vẻ đẹp thần tiên của tạo hoá. Nhìn ra phía ngoài là cầu Giải Oan, hầu hết khách qua đây thường “thỉnh” lên ba tiếng chuông ngân nga như để “giải oan” cho tâm hồn mình nơi cửa Phật được thanh thản. Từ cửa Động Tối du khách bước theo những bậc đá dẫn lên chùa Thượng, từ đây có thể phóng tầm mắt bao quát được toàn bộ cảnh đẹp của vùng núi non hùng vĩ của Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới Quần thể danh thắng Tràng An.
Lên chùa Thượng, du khách phải bước tới gần 40 bậc đá theo sườn núi. Chùa Thượng còn gọi là chùa Đông, chùa thờ Quán Thế Âm Bồ Tát. Đây là ngôi chùa nằm ở vị trí cao nhất, gần đỉnh núi Bích Động. Từ chùa Thượng nhìn ra xa có 5 ngọn núi đứng độc lập chầu về núi Bích Động, trông giống như 5 cánh hoa Sen, gọi là Ngũ Nhạc Sơn, gồm núi Tầm Sặng, núi Gia Định, núi Con Lợn, núi Đầu Cầu và núi Hang Dựa. Chùa Thượng có hai miếu hai bên: Bên phải thờ Thổ Địa, bên trái thờ Sơn Thần. Cạnh chùa có một bể nước gọi là “bể nước Cam Lồ” của đức Quán Thế Âm.
Chùa Bích Động không những được biết đến là ngôi chùa cổ linh thiêng bậc nhất ở cố đô Hoa Lư từ xưa đến này mà còn là một tác phẩm nghệ thuật cổ kính, trang nghiêm của con người hoà nhập với khung cảnh thiên nhiên tươi xanh, tĩnh lặng góp thêm cho bức tranh toàn cảnh của một vùng di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới được hoàn mỹ và trường tồn cùng thời gian.
