Vùng đất Phú Yên vốn nổi tiếng bình yên với núi sông hiền hòa, những cánh đồng xanh màu mỡ, là vựa lúa Nam Trung Bộ. Từ hàng trăm năm nay, Phú Yên còn gắn liền với một danh thắng cấp quốc gia, đó là đầm Ô Loan, đầm nước lợ nằm ở phía Nam thị trấn Chí Thạnh, huyện Tuy An.
Nằm ngay dưới chân đèo Quán Cau trên quốc lộ 1A, cách thành phố Tuy Hòa 22km về phía Bắc, đầm Ô Loan hiện ra mênh mông như để thu hết tầm mắt khách đi đường tuyến Bắc -Nam. Đó là bức tranh toàn cảnh đầm, với mặt hồ rộng, từng làn sóng gợn lăn tăn theo gió, những ruộng mía xanh ngắt trên những dải đồi thấp thoai thoải. Tiếp đó là những bãi cát vàng óng và rừng phi lao chạy dọc theo bờ nước, đây cũng là nơi trú ẩn của các loài chim như: le le, bồ nông, cò, vịt… Sự đa dạng chủng loại này đã tạo ra một quần thể động vật phong phú ở đầm Ô Loan.
Nếu nhìn về hướng núi Từ Bi sẽ thấy một doi đất chảy ra đầm Ô Loan như một con chim hạc vừa giang đôi cánh rộng vừa cúi đầu xuống mặt hồ uống nước. Núi Từ Bi là nhánh nhỏ của đèo Quán Cau, phía dưới có con suối cùng tên chảy ngoằn ngoèo qua các khe núi rồi chảy ra đầm trông rất lạ mắt. Còn trên bản đồ, đầm Ô Loan lại giống như con thiên nga đang thong thả bay.
Đầm Ô Loan là một đầm nước lợ, gần như nằm trọn trong đất liền có diện tích 17,5km2 và độ sâu trung bình 1,2 – 1,4m, mùa mưa có thể sâu tới 3m. Sông Cái và một số sông nhỏ cấp nước ngọt cho đầm. Còn nước mặn sẽ chảy vào mỗi khi thủy triều lên vì đầm có một lạch nhỏ thông với biển. Nhờ điều kiện thuận lợi, con nước liên tục lưu thông, cả nước mặn và nước ngọt nên sản vật ở đầm Ô Loan vô cùng phong phú. Đầu tiên phải kể đến là món đặc sản sò huyết cơm dày thịt, ngọt và thơm.
Dưới thời phong kiến, các vua quan thường tới đây thưởng thức món này và ngày nay nó vẫn là món ăn được du khách yêu thích. Rồi món hàu với nhiều cách chế biến khác nhau như: nấu cháo, nấu canh, xào, song có lẽ ngon và hấp dẫn nhất vẫn là món hàu tái và món hàu trộn đậu phộng, cà chua. Tản Đà (1889 – 1939), nhà thơ nổi tiếng sành ăn từng đi khắp nước, ăn khắp nơi, đến Phú Yên nếm món ngon vật lạ đã phải khen rằng: “Phú Câu cước cá, Ô Loan miếng hàu”. Ngoài ra, đầm Ô Loan còn có món đặc sản là cua huỳnh đế với cái mai màu đỏ hoặc vàng đậm cùng nhiều món đặc sản khác như: tôm rắn, tôm bạc, mực, sứa, rau câu, điệp, cá mú…
Đặc biệt, du khách đến đây còn được tận hưởng cái thú thả bè ra giữa đầm trong đêm khuya tĩnh mịch chỉ có tiếng sóng nước, ếch kêu mà thưởng thức những món ngon của đầm Ô Loan. Trong hành trang của du khách mang sẵn gia vị, thức uống và bếp lò nên sò huyết, điệp, sứa, tôm… bắt lên còn tươi rói sẽ được nướng ngay và thuởng thức… Hương thơm khó tả của món nướng bốc lên xen lẫn mùi vị của hương đêm trong đầm nước lợ – thực là một cái thú hiếm có ở trên đời.
Đầm Ô Loan xưa còn là địa danh gắn với phong trào Cần Vương của tỉnh Phú Yên. Hàng năm, cứ vào ngày mùng 7 tháng Giêng, nơi đây còn có Lễ hội Cầu ngư (hay Lễ cúng cá Ông) của ngư dân quanh đầm thu hút hàng vạn người từ khắp nơi về tham dự. Đây là một nét đẹp của văn hóa dân gian truyền thống Phú Yên. Sau lễ chính cúng cá Ông cầu mưa thuận gió hòa, mong cuộc sống ấm no sẽ là hát tuồng và các thể loại dân ca truyền thống. Tiếp đó là các cuộc thi tài thể thao, với các nội dung: Đua thuyền chài, đua thuyền rồng, đua thuyền thúng, bơi lội với nhiều nội dung…
Tham quan đầm Ô Loan mỗi khi bình minh lên hay hoàng hôn xuống, du khách có thể cảm nhận được vẻ đẹp kỳ vĩ của đầm trong sắc màu kỳ diệu của mặt trời, rồi ví von như những cánh chim đang vươn cao hay tà áo lụa khổng lồ mềm mại cứ từ từ bay lên cùng trời đất. Và đó cũng là thi hứng để biết bao vần thơ tuyệt bút của nhiều thi sĩ tài hoa được chắp cánh khi đến với danh thắng độc đáo này của vùng đất Phú Yên./.
