Nguồn gốc ít người biết của nơi đồng USD đầu tiên ra đời

Đồng đôla Mỹ đầu tiên thực tế không xuất hiện tại Mỹ, mà bắt nguồn từ một thị trấn hẻo lánh trên núi thuộc Cộng hòa Czech — nơi đã để lại dấu ấn đặc biệt trong lịch sử tiền tệ toàn cầu.

Theo Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed), USD hiện chiếm khoảng 58% lượng dự trữ tài chính trên toàn thế giới, cao gấp đôi tổng dự trữ bằng euro, yen và nhân dân tệ cộng lại. Hơn 30 quốc gia sử dụng USD hoặc đặt tên đồng tiền theo USD, trong khi 65 nước khác neo tỷ giá vào loại tiền này. Ngay cả ở Triều Tiên, Siberia hay các trạm nghiên cứu tại Bắc Cực, USD vẫn được chấp nhận thanh toán.

Thế nhưng, không nhiều người biết rằng chiếc nôi của USD lại nằm ở thị trấn Jáchymov (thuộc huyện Karlovy Vary, CH Czech), cách nước Mỹ hàng nửa vòng trái đất. Trớ trêu thay, ngay tại thị trấn nhỏ bé với khoảng 2.300 cư dân này, USD cũng chẳng phải là đồng tiền đang được lưu hành, dù nơi đây nằm sâu trong dãy núi Krušné hory sát biên giới Đức.

Hiện nay, Jáchymov là một điểm đến yên bình, có tên trong danh mục Di sản Thế giới UNESCO, nhưng lại khá lặng lẽ. Trên con đường chính duy nhất của thị trấn, những tòa nhà phong cách Gothic và Phục Hưng đã cũ kỹ nằm đan xen với các khu spa và tòa lâu đài từ thế kỷ XVI. Hầu như không có bảng thông tin nào cho thấy nơi này từng góp phần định hình lịch sử tiền tệ toàn cầu. Thế nhưng từ hơn 5 thế kỷ trước, đây chính là cái nôi cho sự ra đời của USD và nhiều đồng tiền khác.

Michal Urban, Giám đốc tổ chức phát triển vùng núi Krušné hory – Erzgebirge, cho biết di sản này gần như không được nhắc đến trong thị trấn, thậm chí nhiều cư dân địa phương còn không hề hay biết. Khi dẫn khách xuống tầng hầm mái vòm nơi kiểm định những đồng xu bạc đầu tiên, ông Urban khẳng định hiếm có thị trấn khai khoáng nào trên thế giới tạo ra ảnh hưởng sâu rộng như Jáchymov. Dù vậy, theo thời gian và biến động lịch sử, vai trò đặc biệt này dần bị chìm vào quên lãng.

Nhà sử học Jason Goodwin cho hay trước thế kỷ XVI, nơi đây chỉ là vùng núi rừng hoang vu. Mọi chuyện thay đổi từ năm 1516, khi người ta phát hiện trữ lượng bạc khổng lồ. Bá tước Hieronymus Schlick đặt tên vùng đất mới là Joachimsthal (nghĩa là “Thung lũng Joachim”) và xin phép Nghị viện Bohemia cho đúc tiền từ bạc địa phương.

Ngày 9/1/1520, đồng xu Joachimsthaler chính thức được phát hành, mang hình Thánh Joachim ở mặt trước và sư tử Bohemia ở mặt sau. Về sau, tên gọi được rút gọn thành “thaler”. Tới giữa thế kỷ XVI, ước tính khoảng 12 triệu đồng thaler đã lưu hành khắp châu Âu — nhiều hơn bất kỳ loại tiền nào khác thời đó.

Trong 300 năm tiếp theo, nhiều quốc gia tiếp tục sử dụng thaler như một khuôn mẫu để phát triển tiền tệ riêng, tạo nền tảng để “đôla” ra đời và trở thành loại tiền quyền lực nhất thế giới sau này. Khi du nhập vào các quốc gia châu Âu, thaler được bản địa hóa tên gọi: Đan Mạch, Na Uy và Thụy Điển gọi là “daler”; Iceland là “dalur”; Italy dùng “tallero”; Ba Lan có “talar”; Hy Lạp gọi “tàliro”; Hungary dùng “tallér”; còn tại Pháp, đồng tiền này được biết đến với tên “jocandale”.

Không chỉ dừng lại ở châu Âu, thaler còn lan rộng sang châu Phi, từng được sử dụng tại Ethiopia, Kenya, Mozambique, Tanzania đến tận thập niên 1940. Sau đó, nó tiếp tục phổ biến khắp bán đảo Arab và sang Ấn Độ, nơi thaler còn lưu hành đến thế kỷ XX. Slovenia cũng từng sử dụng đồng “tolar” cho đến năm 2007. Tại Samoa, tên gọi “tālā” vẫn còn tồn tại. Thậm chí, tiền tệ Romania (leu), Bulgaria (lev) và Moldova (leu) đều xuất phát từ hình ảnh sư tử khắc trên đồng thaler cách đây 500 năm.

Nhờ các thương nhân và người định cư Hà Lan mang tới Tân Amsterdam vào thế kỷ XVII, “daler” nhanh chóng lan rộng tại 13 thuộc địa Bắc Mỹ. Người nói tiếng Anh khi đó gọi những đồng bạc có trọng lượng tương đương — kể cả đồng real de a ocho của Tây Ban Nha — là “dollar”. Đây chính là tiền thân trực tiếp của đồng USD ngày nay.

Năm 1792, Mỹ lựa chọn “dollar” làm đơn vị tiền tệ chính thức và bắt đầu đúc xu. Từ đó, đồng tiền mang nguồn gốc thaler tiếp tục mở rộng ảnh hưởng, xuất hiện tại nhiều quốc gia như Australia, Namibia, Singapore hay Fiji. Ngày 12/11 vừa qua, xưởng đúc tiền Philadelphia sản xuất 5 đồng 1 cent cuối cùng, khép lại 232 năm lịch sử đúc loại xu này.

Tuy nhiên, lịch sử Jáchymov không chỉ gắn với sự khai sinh của đồng tiền quyền lực nhất thế giới. Các mỏ tại đây còn ẩn chứa một chương lịch sử u tối liên quan đến chiến tranh và hạt nhân trong thế kỷ XX.

Khi bạc dần cạn kiệt, thợ mỏ phát hiện một loại khoáng chất màu đen như nhựa đường. Chất này khiến nhiều người mắc bệnh về phổi và được gọi là uraninit hay echblende — bắt nguồn từ từ “pech” trong tiếng Đức, nghĩa là “vận xui”.

Năm 1898, trong quá trình nghiên cứu mỏ địa phương, nhà vật lý Marie Curie phát hiện radium và polonium — hai nguyên tố phóng xạ hoàn toàn mới. Phát hiện đột phá này mang lại cho bà giải Nobel, mở ra kỷ nguyên nghiên cứu phóng xạ, nhưng cũng gây hại nghiêm trọng đến sức khỏe, dẫn tới cái chết của bà. Từ đây, Jáchymov bước vào một trang lịch sử khác — nơi từng tạo ra đồng tiền của thế giới, giờ trở thành nền tảng cho cuộc đua vũ khí hạt nhân.

Trong nhiều thập kỷ sau đó, các mỏ được khai thác trở lại, biến thị trấn thành nguồn cung radium hàng đầu. Phát xít Đức từng tiến hành nghiên cứu lò phản ứng hạt nhân tại đây. Nhà vật lý J. Robert Oppenheimer cũng sử dụng dữ liệu từ mỏ uranium ở Joachimsthal để hoàn thiện luận án.

Từ năm 1949 đến 1964, khoảng 50.000 tù nhân chính trị bị đưa tới Jáchymov để khai thác uranium phục vụ chương trình hạt nhân Liên Xô. Từ một trung tâm khai thác bạc, thị trấn nhỏ giữa vùng Bohemia trở thành mắt xích then chốt trong kho vũ khí thời Chiến tranh Lạnh. Các nhà nghiên cứu nhận định hai biểu tượng quyền lực nhất thế giới hiện đại — USD và vũ khí hạt nhân — đều có chung khởi nguồn từ nơi đây.

Ngày nay, Jáchymov vẫn chật vật với di sản quá khứ. Những bãi xỉ phóng xạ đang dần được phủ xanh. Các ngôi nhà thế kỷ XIX xây từ vật liệu nhiễm uranium được tháo dỡ và cải tạo. Mỏ Svornost — nơi từng cung cấp bạc cho những đồng đôla đầu tiên — hiện chỉ còn bơm nước phóng xạ phục vụ liệu pháp “tắm radon” cho ba khu nghỉ dưỡng. Dẫu vậy, thị trấn vẫn chưa có tấm biển chính thức nào ghi nhận vai trò “cái nôi” của đồng đôla. Chỉ trong Bảo tàng Nhà đúc tiền Hoàng gia, phía sau quầy lễ tân, một khung ảnh nhỏ in tờ 1 USD có chân dung George Washington vẫn lặng lẽ kể lại câu chuyện lịch sử ấy.

Ngoài bảo tàng, du khách tới Jáchymov còn có thể tham quan rừng quốc gia Bozidarske Raseliniste để trekking, khám phá dãy núi Klinovec — nơi phù hợp cho hoạt động đạp xe, leo núi hay trượt tuyết mùa đông. Một số điểm đến khác gồm nhà thờ St. Joachim, khu mỏ cũ Štola č.1 nay trở thành điểm tham quan lịch sử và quán bar Vigvam Jachymov.

Theo ứng dụng Rome2rio, từ Prague, du khách có thể đến Jáchymov bằng xe buýt, tàu hoặc ôtô riêng, với thời gian di chuyển khoảng 2–3 giờ, chi phí từ 23 USD.